Verklaring van Biofides inzake evolutie en schepping

Onlangs verscheen er op een Vlaams ‘Katholiek Lekenforum’ een bijtend bericht inzake een “onheilige alliantie tussen Radio Maria en Biofides“. Met belangstelling hebben we van de inhoud van dit bericht kennis genomen en vastgesteld dat het op vele punten inhoudelijk tekortschiet of ronduit onjuist is. Hieronder zullen we uiteenzetten wat ons inziens de juiste kijk op deze zaak is. 

Om te beginnen is Vincent Kemme, de maker van het radioprogramma ‘Biofides’ bij zowel Radio Maria Nederland als Radio Maria België, geen “gepensioneerde … schoolmeester” maar oud-leraar biologie in het hoger secundair onderwijs in Nederland, Vlaanderen en aan de Europese Scholen te Brussel, met een onderwijsbevoegdheid in de biologie afgeven door de Universiteit van Utrecht. Daarna studeerde hij nog theologie, filosofie en bio-ethiek, onder meer aan het Institut d’Etudes Théologiques (I.E.T.) in Brussel. Ten tweede is hij niet “geobsedeerd is door het Darwinisme”, maar geïnteresseerd in de relatie biologie en geloof, onder meer op het terrein van het vraagstuk evolutiebiologie en scheppingsgeloof. In zijn ogen is biologische evolutie geen “feit”. Mét paus Benedictus XVI en met Kemme’s kennis van van de evolutiebiologie, zoals gedoceerd onder meer aan voornoemde Nederlandse universiteit, concludeert hij dat biologische evolutie niet ‘bewezen’ is, omdat dat eenvoudigweg niet mogelijk is, praktisch onuitvoerbaar. Men kan het niet overdoen in een laboratoriumopstelling: het vergt miljoenen jaren en een laboratorium ter grote van onze planeet in een zonnestelsel, in een universum. Slechts stelt hij mét de pausen en de wereldkerk vast dat het de heersende natuurwetenschappelijke opvatting is over de geschiedenis van het leven op aarde en ‘het ontstaan van de soorten’ (cf. Darwin), inclusief de mens, en dat de theorie “meer dan een hypothese”, is omdat “convergentie in de resultaten van … onafhankelijke onderzoeken, gepland noch nagestreefd, een belangrijk argument ten gunste van de theorie vormt” (Paus Johannes Paulus, 1996, tot de Pauselijke Academie van Wetenschappen). Paus Pius XII stond de gelovigen al in 1950 toe aan te nemen dat ook “het menselijk lichaam uit reeds bestaande en levende stof” ontstaan was. Alleen de menselijke ziel kan, volgens de pausen én volgens Kemme, niet uit de materie zijn voortgekomen en moet dus direct geschapen zijn door God. Ook volgens de pausen, sinds Pius XII, hoeft het geloof, of de interpretatie van de eerste hoofdstukken van het boek Genesis zich niet “aan dit gegeven aan te passen”.

Het is onjuist te beweren dat “Adam en Eva naar het rijk der fabelen verwezen” zouden zijn door Kemme. Evenmin heeft Radio Maria (België) ooit “de rode loper voor Vincent Kemme uitgerold”. Toch kan het niet verbazen dat deze katholieke radio hem gevraagd heeft zijn gedachten met de luisteraars te delen, omdat deze wetenschappelijk gegrond zijn én geheel in overeenstemming zijn met die van de Kerk, haar leergezag, zoals zich dat sinds Charles Darwin heeft ontwikkeld. Kemme voert ook geen “kruistocht tégen het Creationisme”, maar herinnert er wel aan dat de pausen deze uit het fundamentalistisch-protestantisme voortkomende visie, gebaseerd op een louter letterlijke en anti-wetenschappelijke, ja, irrationele bijbelinterpretatie, afgewezen hebben. De auteur van deze aanval op Biofides is blijkbaar niet op de hoogte van wat de Kerk denkt over evolutie, ‘creationisme’, ‘intelligent design’, noch wat zij verstaat onder “het Onfeilbare Woord van God”: dat laatste betreft niet slechts de letterlijke of zuiver historische interpretatie.

Teilhard de Chardin

Kemme heeft een zekere bewondering voor Franse jezuïet Teilhard de Chardin, die geen ‘afvallige’ is, maar wiens theologie in 1962 streng afgewezen is. De waardering voor Teilhard betreft zijn intentie om een brug te slaan tussen geloof en wetenschap, delen van zijn geschriften (voorzover Kemme die kent), zijn wetenschappelijk kwaliteiten als paleontoloog, maar deelt de bedenkingen van theologen en van de Kerk over zijn theologische en kosmologische synthese. Wetend dat ook paus Benedictus XVI hem desalniettemin citeerde en dat onlangs de Pauselijke Raad voor de Cultuur, onder leiding van kardinaal Ravasi, paus Franciscus gevraagd heeft het monitum van 1962 in te trekken, is er geen reden om uitsluitend negatief over Teilhard te denken.

‘Op zijn website’ – zo schrijft het ‘Katholiek Forum’ – ‘schrijft Kemme letterlijk het volgende: “Vooral in de jaren na zijn dood werd Teilhard de Chardin een cultfiguur. Zijn aanhangers beschouwden hem als geniale visionair, die precies aanvoelde welke vragen er bij veel van zijn tijdgenoten leefden. Vanuit de Kerk was er echter kritiek. In 1950 publiceerde Paus Pius XII de ‘anti-modernistische’ encycliek Humani Generis uit, waarin hij vele leerstellingen van Teilhard de Chardin impliciet veroordeelde. Op 30 juni 1962, enkele maanden voor de opening van het Tweede Vaticaans Concilie, vaardigde een dicasterie van het Vaticaans leergezag (H. Officie onder leiding van prefect Alfredo kardinaal Ottaviani) het volgende waarschuwingsbericht uit: “Er wordt een aantal werken van pater Petrus Teilhard de Chardin verspreid, ook na de dood van de schrijver uitgegeven, welke een niet gering succes oogsten. Zonder een oordeel te vellen over zaken welke de wetenschappen betreffen, is het voldoende duidelijk, dat op het gebied van filosofie en theologie deze werken wemelen van zulke dubbelzinnigheden, ja zelfs ernstige dwalingen, dat zij in botsing komen met de Katholieke Leer. Daarom sporen de hoogwaardige en eerwaardige Vaders van de Hoogste Congregatie van het Heilig Officie alle bisschoppen, de oversten van de religieuze instituten, de rectoren van de seminaries en de bestuurders van de universiteiten aan om de geesten, vooral van de jongeren, te beveiligen tegen de gevaren van de werken van pater Teilhard de Chardin en zijn volgelingen.”’

Kemme wordt hier juist geciteerd, echter: hij beschrijft slechts de onbetwiste feiten, zonder zich voor of tegen Teilhard uit te spreken. Teilhard deed immers natuurwetenschappelijke uitspraken, waar het ‘Heilig Officie’ expliciet geen bezwaar tegen maakte, maar ook theologische, waar wél bezwaren tegen bestonden en bestaan. Daarmee is het dwaas en ongenuanceerd om te spreken in termen van “een volgeling is van het pantheïstische Teilhardisme”. Kemme is een volgeling van Jezus Christus, binnen de traditie van de Katholieke Kerk, gefundeerd op de leer van de apostelen, onder leiding van ‘Petrus’, de bisschop van Rome, geen volgeling van Teilhard, van Darwin, van welke andere wetenschapper, theoloog of filosoof ook. Waardering voor denkers en wetenschappers kan er zijn voor (aspecten van) hun denken, maar we maken van hen geen ‘goden’ of ‘idolen’.

Theïstische evolutie

Tenslotte weet het ‘Katholiek Forum’ te melden dat theïstische evolutie “een goddeloos compromis” is. Dat hangt er maar van af wat je onder die term verstaat. Theïsme is de filosofische stelling dat er een God moet bestaan, op grond van rationele overwegingen, los van de Openbaring van God in de geschiedenis van de mensheid (bijbel, katholieke traditie, leergezag van de Kerk). Dat is een filosofisch antwoord op een filosofische vraag. Theïsme laat zich niet uit over de leer van de Heilige Drie-eenheid, de goddelijkheid van Jezus Christus, de uitstorting van de Heilige Geest met Pinkeren, de maagdelijkheid van Maria, etc.. (Biologische) evolutie is een visie op het biologische leven op aarde, doorheen de tijd. Op grond van geologische en paleo-biologische gegevens, van zichtbare verwantschappen tussen bepaalde groepen  van levende soorten (grassen, houtachtige planten, weekdieren, vissen, zoogdieren, etc.) plus – in recentere tijden – hun aantoonbare verwantschap in het DNA of genetisch materiaal, komt men tot een beeld dat duidt op ‘biologische evolutie’. De bioloog zal het nooit helemaal sluitend kunnen bewijzen, want hij kan het experimenteel niet over doen in een proefopstelling, noch teruggaan in de tijd en er een filmpje van opnemen. Hoe biologische evolutie werkt, daar valt voorlopig, bij de huidige stand van de biologie, noch in hoge mate naar te raden. Wat de rol van toeval is, en van Gods scheppende kracht, zijn Voorzienigheid, dat zijn vragen voor theologen en de Kerk heeft bij monde van de pausen al aangegeven dat er geen contradictie is tussen een biologisch evolutionair proces inclusief toeval, en Gods scheppende liefde en Voorzienigheid. Die leer was al bekend van Thomas van Aquino in de middeleeuwen. Indien er toeval bestaat, dan is dat de geschapen ‘ruimte’ waarbinnen de natuur, inclusief de mens ‘vrij’ kan bewegen. “Het is dus geen toeval”, zoals een Franse dominicaan en evolutiebioloog Jean-Michel Maldamé eens zei, “dat er toeval bestaat en een rol speelt in de evolutie van het leven” (Evolutiecongres, Vaticaan 2000). God heeft dat zo gewild en zijn schepping een zekere autonomie geschonken, opdat wij niet als ‘robots’ in een ‘mechanistische wereld’ zouden moeten leven. God is liefde en in de liefde schenkt men de ander, het schepsel, een zekere vrije bewegingsruimte. Men kan ook een robot maken, maar die kan men niet beminnen zoals men een levend wezen en in het bijzonder de mens kan beminnen.  

‘Theïstische evolutie’ is een denkmodel dat poogt geloof in het bestaan van (een) God en biologische evolutie te verenigen. Kemme is daar geen groot voorstander van, vanwege de vermenging van theologische en biologische argumenten, die in feite niet te vermengen zijn. Theologie beschrijft niet de biologische processen die wij kennen, of dat nu de, de fotosynthese bij planten, de spijsvertering bij dieren, de embryonale ontwikkeling van een mens in de moederschoot, de opwarming van de aarde of de evolutie van biologisch leven betreft. Biologie doet geen uitspraken over God en zijn scheppend handelen. De twee ‘logieën‘, ‘theo– en ‘bio-‘,  mogen niet van elkaar gescheiden worden als incompatibel, noch met elkaar vermengd worden. Filosofisch, rationeel, kunnen we ‘bewijzen’ dat ze niet met elkaar schrijden, mits beide als goede ‘schoonmakers bij hun leest’ blijven en niet op elkaars terrein begeven. De rede (of filosofie) is het speelveld voor dialoog tussen beide, omdat zowel biologie en theologie, als het goed is, redelijk zijn. ‘Theïstische evolutie’ als denkconcept maakt het onderscheid tussen theologie en biologie onvoldoende duidelijk. Maar anderen verdedigen deze term als oplossing voor het probleem van de ‘verzoening’ van scheppingsgeloof en evolutiebiologie. Hoe het ook zij, zoals ondermeer de scholastiek, Vaticanum I en Johannes Paulus II in ‘Fides et Ratio’ leerden, kunnen twee waarheden elkaar niet tegenspreken. Er kan slechts sprake zijn van misvattingen, indien geloof en wetenschap met elkaar botsen. In het debat ‘evolutie en schepping’ houdt Biofides zich vooral bezig met het wegnemen van dergelijke misvattingen, zoals nu bij dit ‘Katholiek Forum’.

Katholiciteit

De ‘katholiciteit’ van Kemme en zijn ‘Biofides’ wordt dus in twijfel getrokken door het Vlaamse ‘Katholiek Forum’. Van zijn kant waagt Kemme het de ‘katholiciteit’ van dit forum in twijfel te trekken, omdat het een karikatuur, op zijn best, van de katholieke visie op biologische evolutie weergeeft, geheel niet onderbouwd. Bovendien impliceert het predicaat ‘katholiek’ dat men namens de Kerk spreekt, maar het gaat om vier katholieke lekengelovigen die ‘die in deze tijd van gezagscontestatie en twijfels trouw blijven aan de traditionele katholieke leer en het gezag van de paus als opvolger van Petrus’. Welnu, in dat laatste slagen zij niet als het om biologische evolutie en scheppingsleer gaat. Het Katholiek Forum is bovendien geen kerkelijk erkende instelling is. Biofides profileert zich niet als een ‘katholiek’ apostolaat, omdat het niet namens de Katholieke Kerk spreekt, maar namens de vereniging, en in naam van Vincent Kemme. Dat hij een katholieke gelovige is én bioloog, kan niet ontkent worden, gezien zijn studies en zijn gekende kerkelijk engagement.

Ook de toon van het schrijven komt ons niet erg ‘katholiek’ of ‘christelijk’ over: krachttermen, aantijgingen als wapen in de strijd. Men had ook gewoon even een mailtje kunnen sturen naar Biofides: Kemme vraagt bij elke uitzending om reacties van luisteraars en ook de website nodigt uit tot het stellen van vragen of het maken van opmerkingen. Maar dit zg. ‘katholieke’ forum kiest voor de publieke aanval. Het zij zo. Er zijn dus veel redenen om zich vragen te stellen bij de ‘katholiciteit’ van dit forum.

Voor meer informatie over de positie van de Katholieke Kerk inzake biologische evolutie kan men de speciale pagina op deze website bezoeken: Wat de Katholieke Kerk zegt over biologische evolutie.