MATERCARE CONFERENTIE, 14 SEPT, Rome

Enkele gedachten over schoonheid in biologie en geneeskunde

Vincent Kemme, oprichter-voorzitter van Biofides, assisteert bij het voorzitterschap van de World Federation of Catholic Medical Associations (FIAMC)

Dank u Prof. Chazan, voor de uitnodiging om te spreken op deze MaterCare conferentie over ‘Womanhood of Mothers’. Wie ben ik om te spreken over zo’n delicaat onderwerp dat betrekking heeft op menselijke seksualiteit en voortplanting, een terrein van zoveel verwarring in onze dagen. Als docent biologie moest ik jongeren informeren over de werking van ons voortplantingssysteem, maar ook over hoe je zwangerschap kunt voorkomen: via anticonceptie. Tegenwoordig wordt jongeren op school geleerd om hun ‘seksuele geaardheid’ en zelfs hun ‘geslacht’ in twijfel te trekken. Sinds de wijdverbreide introductie van hormonale anticonceptie is er een scheiding tussen seksualiteit en vruchtbaarheid aangebracht, niet alleen met fysieke en ‘medische’ middelen, maar – nog erger – in de hoofden van jonge mannen en vrouwen, die – wanneer ze een kind wensen – eerst moeten stoppen met het gebruik van ‘de pil’.  En wie zijn de huisartsen en gynaecologen die zich graag verzetten tegen deze anticonceptiecultuur en koppels helpen om hun huwelijksleven op een liefdevolle en verantwoordelijke manier te leiden? Dit alles is nogal ’technisch’ en roept ethische vragen op, daar zal ik vandaag niet over gaan. Ik zal schoonheid introduceren als een rationeel argument om tot een ‘gezond’ begrip van het menselijke, mannelijke en vrouwelijke, lichaam te komen. Ik spreek tot u als echtgenoot, vader en grootvader, en als een van de vertalers van “de theologie van het lichaam” in het Nederlands, mijn moedertaal. 

Schoonheid is een van die drie ‘transcendentalen‘ die in de filosofische traditie wordt erkend als een basiseigenschap van de werkelijkheid (of het zijn). Wanneer we de werkelijkheid bestuderen, moeten we eerst haar eigen waarheid erkennen, haar bestaan en de logos, volgens welke de werkelijkheid wordt gevormd. We proberen de logo’s van de bios te begrijpen, de biologie van – naast andere biologische objecten – het menselijk lichaam, mannelijk en vrouwelijk. We weten dat zelfs deze waarheden vandaag de dag in twijfel worden getrokken: iemands vrouwelijkheid of mannelijkheid wordt in twijfel getrokken, net als iemands seksuele ‘identiteit’ of ‘geaardheid’.

De goedheid van ons fysieke wezen is voor velen ook niet zo vanzelfsprekend. Waar oude overtuigingen verklaarden dat de fysieke natuur slecht was, waarbij we ons eenzijdig richtten op onze spirituele natuur, wordt ons lichaam vandaag de dag beschouwd als het belangrijkste ‘ding’ in ons leven: gezondheid wordt beschouwd als de belangrijkste waarde in het leven, totdat het leven zoveel pijn doet dat we ons lichaam weggooien en een einde maken aan ons biologische bestaan zonder ons af te vragen wat er met onze geest gebeurt. De christelijke filosofische traditie leert ons dat alles wat bestaat ‘goed’ is, om de eenvoudige reden dat het ‘mag’ bestaan. Zelfs een wapen op zich is goed, al is het misschien niet altijd op een ‘goede’ manier te gebruiken. Natuurlijk en moreel kwaad, zoals ziekte of diefstal, zijn een gebrek aan goedheid in een menselijk lichaam en bestaan. Onze roeping als artsen is om, waar mogelijk, deze goedheid van ons lichamelijk bestaan te herstellen, met respect voor onze menselijke natuur. Het congres dat hierop volgt, zal dat begrip verdiepen. Vanuit theologisch oogpunt weten we dat God zijn schepping beoordeelt als ‘goed’ (of zelfs ‘zeer goed’), en allerlei ‘kwaad’ introduceerden zich pas ‘later’ (ontologisch) na de zondeval, in ons bestaan. Het bestaan van natuurlijk en moreel kwaad, zoals ziekte, dood en zonde, is dus relatief aan de goedheid van ons bestaan en ons lichaam.

Ik weet nog goed dat toen ik aan mijn studie biologie aan de Universiteit Utrecht begon, mijn bedrog in het eerste jaar: schoonheid maakte geen deel uit van het curriculum. Naïef begint men een studie vol verwondering en bewondering voor de verschijnselen van het biologische leven, in de hoop te leren begrijpen wat het leven is, hoe het werkt, wat zijn ‘geheimen’ zijn en ‘mysteries’. Maar een materialistische, reductionistische denkwijze onder geleerden heeft het voortouw genomen in onze universiteiten en transcendentalen worden niet  langer als ‘wetenschappelijk’ beschouwd. Vandaag wil ik proberen het belang te herstellen van één transcendentaal in het bijzonder, hier, verzameld als wetenschappers en artsen: schoonheid. Door ‘van bovenaf’ naar de werkelijkheid te kijken, kunnen we die transcendentale noties gebruiken om de natuur te begrijpen, zonder ‘irrationeel’ of ‘onwetenschappelijk’ te worden. 

Hier moeten we een onderscheid maken. Ik wil op geen enkele manier denigrerend doen over de wetenschappelijke prestaties die aan de basis liggen van onze medische kennis. Ik onderscheid methodologisch reductionisme (materialisme of naturalisme) van filosofisch reductionisme (materialisme of naturalisme). De wetenschappelijke methode vereist methodologisch reductionisme, waarbij het probeert antwoord te geven op vragen over bijvoorbeeld de menselijke vruchtbaarheid. De wetenschappelijke methode heeft geen instrumenten om metafysische vragen over doel, goedheid, verstaanbaarheid van schoonheid op te nemen. Het zijn filosofische vragen die ze niet minder belangrijk maken, integendeel. Nog meer voor theologische overwegingen, zoals ‘man en vrouw die gemaakt worden naar het beeld van God’. Biologische, natuurlijke en medische wetenschappen hebben geen toegang tot het goddelijke en zijn redeneren, de zelf-openbaring in de natuurlijke orde. Maar dat maakt deze overwegingen niet minder belangrijk. Het kunnen zelfs de belangrijkste overwegingen zijn, want als ons lichaam wordt gecreëerd door een perfecte intelligente, liefdevolle en persoonlijke goddelijkheid, geeft dit ons de meest ‘solide’ reden en motivatie om te onderzoeken,  te genezen en te verzorgen. We moeten dus onderscheid maken tussen biologische, filosofische en theologische overwegingen, zonder ze van elkaar te scheiden of onderling te verwarren. Schoonheid als transcendent kenmerk van het menselijk lichaam, in het bijzonder maar niet uitsluitend het vrouwelijk lichaam, kan ons motiveren in onze zorg voor “moeders die ook vrouwen zijn”. Laten we ons dus wat meer richten op de schoonheid van het lichaam, het vrouwelijk lichaam in het bijzonder. 

De heilige Johannes Paulus II, bekend om zijn ‘Theologie van het Lichaam’, neemt vrouwelijke schoonheid zeer serieus. Hij schrijft: “De hele buitenkant van het lichaam van de vrouw, haar bijzondere uiterlijk, de eigenschappen die staan bij de kracht van eeuwige aantrekkingskracht, aan het begin van de ‘kennis’ waarover Genesis spreekt (‘Adam verenigde zich met Eva’, Gen 4:1-2) zijn in strikte overeenstemming met het moederschap.” Dit betekent dat de schoonheid van het vrouwelijk lichaam zijn vervulling vindt in de wederzijdse gave van een man en een vrouw aan elkaar en het moederschap dat daarvan het gevolg kan zijn, resulterend in het gezin. “Het menselijk lichaam dat van binnenuit georiënteerd is door de ‘oprechte gave van de persoon’ (Gaudium et Spes, 24:3), onthult niet alleen zijn mannelijkheid en vrouwelijkheid op het fysieke niveau, maar onthult ook zo’n waarde en zo’n schoonheid dat het verder gaat dan het eenvoudige fysieke niveau van ‘seksualiteit’” (TOB 15:4). Het is dus de innerlijke dimensie van de zelfgave die op de een of andere manier de uiterlijke schoonheid van het lichaam bepaalt. Johannes Paulus II nodigt ons uit om ons begrip te verdiepen van wat hij noemt ‘de echtelijke (sponsale, huwelijkse) betekenis van het lichaam, dat de hele persoon omvat, in een interpersoonlijke relatie met de ander, met zijn “bovenpersoonlijke” gevolg: de schepping van nieuw menselijk leven. 

Maar als gevolg van het verlies van zelfbeheersing als gevolg van de zondeval, ‘wordt de schoonheid [that] die het menselijk lichaam bezit in zijn mannelijke en vrouwelijke verschijning als uitdrukking van de geest, verduisterd’ (TOB 32:6). Onze cultuur isoleert vrouwelijke lichamelijke schoonheid als een ding op zich en gebruikt het om producten te verkopen of de zintuigen te prikkelen. Seksuele aantrekkingskracht, op zich goed, maar heeft behoefte aan het begrip ‘persoon-zijn’, maar is vaak een handelswaar die wordt gebruikt om een fysieke relatie aan te gaan die al dan niet in een huwelijk eindigt. Kinderen kunnen al dan niet intrinsiek zijn aan deze relatie. De uitdaging voor onze cultuur is dus de verheffing van de schoonheid van het vrouwelijk lichaam tot de waarheid en goedheid van de menselijke natuur, als man en vrouw als persoon en niet als object, in staat tot vader- en moederschap, de boven-persoonlijke dimensie als het gezin. 

Sta me toe om na te denken over wat dit zou kunnen betekenen voor artsen, in het bijzonder: gynaecologen. Allereerst zijn wij ook man en vrouw! Dus onze eerste uitdaging is om onze mannelijkheid van vrouwelijkheid te integreren in het geheel van de persoon die we vertegenwoordigen. De schoonheid van de huwelijkse betekenis van het lichaam zal ons helpen om een vervuld leven te leiden als man of vrouw, zelfs als we een celibatair leven leiden. Ten tweede kunnen we de schoonheid van het vrouwelijk en het mannelijk lichaam herkennen, in de context van de wederzijdse gave van het zelf in het huwelijk, met zijn “boven-persoonlijke” gevolg: de creatie van nieuw menselijk leven. Dit zou een verschuiving kunnen betekenen in onze houding ten opzichte van vrouwelijke patiënten die moeten worden beschouwd als onderdeel van dit prachtige plan van God: mogelijk deel uitmakend van een levengevende gemeenschap van liefde, naar het beeld van de Drie-eenheid die zelf een levengevende gemeenschap van liefde is. Het gezin, waar de schoonheid van het vrouwelijk en mannelijk lichaam zijn vervulling vindt, weerspiegelt de Kerk, op zichzelf vrouwelijk van aard, waarvoor Christus zijn leven gaf door zijn incarnatie en lijden aan het kruis. Daarom vindt de schoonheid van het gezin haar oorsprong in de totale gave van zichzelf, in een band van liefde, die de liefde van Christus voor zijn Kerk weerspiegelt. 

Als schoonheid – als een transcendentaal – heeft een rationele basis in de filosofie en antropologie, en in de theologie, zoals Johannes Paulus II laat zien, kunnen we onszelf, wetenschappers en artsen, opnieuw veroorloven om ons te verwonderen, om de schoonheid van het menselijk lichaam, mannelijk en vrouwelijk, te beschouwen in het licht van waarheid en goedheid, die de God weerspiegelen waarin we geloven en die we kennen door openbaring. Laten we dus de manier waarop we naar man en vrouw kijken, vooral de ‘minder bedeelden’ in fysieke verschijning, vernieuwen en gezuiverd worden van filosofisch te materialistische, reductionistische kijk op onze patiënten, door de “verlossing” van onze gedachten en opvattingen, een “genezing” die we van Christus ontvangen door gebed en sacramenteel leven. Op die manier kunnen we nog betere artsen worden, omdat we niet alleen kijken en zien met onze ogen, onze technische uitrusting, onze reductionistische denkwijze, maar ook met ons hart gevuld met geloof, hoop en liefde. 

Vincent Kemme