De zaak Galileo Galileï: conflict tussen geloof en wetenschap? Wat feiten.

Galileo Galilei (1564-1642) was een Toscaanse wiskundige en astronoom die met wiskundige methoden de Copernicaanse kosmologie verdedigde: niet de aarde maar de zon is middelpunt van het heelal. Hij werd geboren in Pisa en maakte als eerste gebruik van een telescoop. Daarmee ontdekte hij onder meer dat er vier manen om de planeet Jupiter heen draaide.

In 1616 werd Galilei echter aangeklaagd door de dominicaan Tommaso Caccini en in 1633, na een lang proces veroordeeld door de kerkelijke Inquisitie. Hij kreeg levenslang huisarrest, zijn werken belandden op de index, de kerkelijke lijst van verboden boeken en hij moest drie jaar boetepsalmen bidden. Hij werd echter niet veroordeeld tot de brandstapel, in tegenstelling tot Giordano Bruno, die intussen net als Galileo Galilei eerherstel kreeg van het Vaticaan. Dat betekende dat Galelei niet werd verketterd door de kerk, maar wel dat hij in ongenade was gevallen. Paus Urbanus VIII, een studiegenoot van Galilei heeft het vonnis echter nooit ondertekend. In 1642 oerleed Galilei in zijn gevangenschap in Arcetri.

Volgens vele historici gaf de veroordeling van Galileo Galilei aanleiding tot de breuk tussen geloof en wetenschap. Eeuwenlang was die wetenschap, net zoals de filosofie, de dienstmaagd van theologie geweest. Na Galilei zou de wetenschap steeds sterker haar eigen weg gaan en groeide de kloof tussen geloof en wetenschap.

Het heeft geduurd tot 1835 voor het Vaticaan het heliocentrische wereldbeeld van Galilei officieel heeft bijgetreden.

Op 10 november 1979 vroeg de paus Johannes Paulus II, ter gelegenheid van de herdenking van de 100e verjaardag van de geboorte van Albert Einstein, aan wetenschappers en geleerden om het geval van Galileo Galilei opnieuw grondig te bestuderen. De commissie die daarvoor opgezet werd onder leiding van kardinaal Paul Poupar, voorzitter van de Pauselijke Raad voor de cultuur, publiceerde haar conclusies in 1992. Al 1984 heeft het Vaticaan al de procesakten uitgeven, maar deze uitgave bleek door nieuwe vondsten in de Vaticaanse archieven vele hiaten te bevatten.

Tijdens het Jubeljaar 2000 kreeg de Italiaanse natuurwetenschapper opnieuw eerherstel. Dat gebeurde nadat de paus iets vroeger in de encycliek Fides et Ratio had opgeroepen om de dialoog tussen geloof en wetenschap aan te gaan – nadat beiden eeuwenlang beschouwd werden als elkaars concurrenten.

In 2001 werpen documenten die in de archieven van het Vaticaan ontdekt werden een nieuw licht op de veroordeling van Galilei. De ontdekking van een anoniem getuigenis, gedateerd vijf jaar (1628) voor de veroordeling van Gaililei, werd door de Spaanse historicus Mariano Artigas gedaan. Het getuigenis klaagt Galilei aan omdat hij zich in zijn in 1623 gepubliceerde werk ‘Il Saggiatore’ aansluit bij het atomisme, de voorloper van de atoomtheorie. Dat atomisme verwerpt de substantieleer die sinds Aristoteles verdedigd werd. Die substantieleer leverde de basis voor de transsubstantiatieleer van brood en wijn in de eucharistie. De nieuwe ontdekking zou de gangbare opvatting tegenspreken dat Galilei niet zozeer voor zijn natuurwetenschappelijke inzichten veroordeeld werd, maar wel wegens zijn filosofisch-theologische inzichten.

In 2003 verwierp Aartsbisschop Angelo Amato verwerpt in een opvallend gesprek met het Italiaanse katholieke weekblad ‘Famiglia Cristiana’ de algemeen aangenomen stelling dat Galileo Galilei vervolgd werd omdat hij ervan overtuigd was dat de aarde rond de zon draaide. De secretaris van de Congregatie voor de Geloofsleer benadrukte dat de beschuldigingen dat Gailileo werd opgesloten en zelfs gefolterd werd op niets berusten. De populaire wetenschapper werd door de Kerk ook altijd goed behandeld. Zijn appartement was volgens aartsbisschop Amato de verblijfplaats van de openbare aanklager – een van de hoogste verantwoordelijken van de kerkelijke Inquisitie – en hij werd er bijgestaan door zijn eigen dienaar. Gedurende de rest van zijn verblijf in Rome was hij de gast van de ambassadeur van Firenze in de Villa de Medici. “Toen Galileo in 1610 Sidereus Nuncius publiceerde – waarin hij de stelling verdedigde dat de zon in het centrum staat van het heelal – kreeg hij niet enkel applaus van de belangrijke astronoom Johannes Kepler, maar ook van de jezuïet Clavius, de auteur van de Gregoriaanse kalender (…) Hij had zelfs succes bij de kardinalen in Rome, die allen een blik wilden werpen door zijn alom gekende telescoop.”

Ook in 2003 presenteerde de Amerikaanse professor Thomas Lessl, van de Universiteit van Georgia in de ‘New Oxford Review’ een eigen versie van het geval van Galileo Galileï en zijn relatie met de katholieke Kerk. “De katholieke Kerk”, aldus Lessl, “steunde de Italiaanse wetenschapper al van bij de start van zijn wetenschappelijk onderzoek en prees hem van het begin af de hemel in.” Later kwamen er wel spanningen, maar die hadden vooral te maken met achterliggende machtsintriges en nog later werd een “aangepaste lezing” van de feiten gebruikt voor ideologische doeleinden, onder meer om de wetenschap meer zelfstandigheid te geven. Lessl verwijst naar een historische verwarring tussen het lot van Giordano Bruno en dat van Galileo. Bruno werd door de Inquisitie ter dood veroordeeld, maar dat was niet voor zijn wetenschappelijke visie of zijn steun aan de Copernicaanse revolutie, maar wel omdat hij het ‘hermeticisme’ – de middeleeuwse variant van new age, met zijn pantheïstische model van oneindige werelden – verkondigde. “Ik ken slechts een geval van een wetenschapper die daarvoor vóór de twintigste eeuw tot de doodstraf veroordeeld werd – totdat dit aantal door de nazi’s en sovjetregeringen aanzienlijk werd opgedreven.” Volgens Lessl was dat de chemicus Antoine Lavoisier, die onder de Franse Revolutie naar de guillotine werd gezonden. “Maar ook toen was de aanklacht eerder politiek, dan wetenschappelijk.” Wat er vaak niet bij verteld wordt, is dat Galileo ondanks alle weerstand – ook binnen de katholieke Kerk – tot aan het einde van zijn leven de katholieke Kerk trouw bleef. Professor Lessl wijst er ook op dat het verzet in kerkelijke kring niet van geestelijken, maar van seculiere academici kwam, die veel meer te verliezen hadden dan de Kerk als Galileo’s visie correct was. Volgens Lessl maakt dit feit het trouwens erg plausibel dat net zij achter de uiteindelijke veroordeling zaten. Hij onderstreept ook dat het werk ‘De Revolitionibus Orbium’ van Copernicus ruim zeventig jaar lang zonder noemenswaardige problemen gedrukt werd. Pas toen geraakte het op de index. “De bijbelinterpretatie van Galileo lag volledig in de lijn van de leer van de katholieke Kerk. Maar er was een ander vervelend iets, dat meer verontrustend was: hij verdedigde de stelling dat als de wetenschappelijke bevindingen strijdig zijn met de letterlijke beschrijving van de bijbel, wetenschappers onafhankelijk moeten kunnen beslissen wat de bijbel betekent.” Dat kwam neer op de persoonlijke interpretatie van de bijbel, en dus de protestantse visie die uitdrukkelijk verboden werd door het Concilie van Trente. De moeilijkheden van Galileo kunnen volgens Lessl op die strijd teruggevoerd worden, al valt het volgens hem niet te verwonderen dat er daarover in de wetenschapsboeken niet gesproken wordt.

In 2008 zei Benedictus XVI in een toespraak tot de Pauselijke Academie van Wetenschappen: “Galileo zag de natuur als een boek waarvan God de auteur is” en werd een congres gewijd aan’De wetenschap 400 jaar na Galilei’. 2009 werd door de Verenigde Naties uitgeroepen tot Jaar van de Astronomie, herinnerend aan het eerste gebruik van een telescoop door Galilei, 400 jaar geleden. In verband met de herziene publicatie van de processtukken rond Galilei zei pater José Gabriel Fune sj., hoofd van de Vaticaanse sterrenwacht in januari: “Door Galileo Galilei is het inzicht gegroeid dat men de bijbel niet letterlijk moet verstaan. Bovendien is het conflict met Galilei een les geweest voor de toekomst toen de Kerk met nieuwe wetenschappelijke opvattingen en culturele uitdagingen geconfronteerd werd waar zij niet direct antwoord op had.” Volgens pater Funes kan de moderne astronomie helpen dichter bij geloofsvragen te komen. “Het feit dat de aarde zich bevindt in een universum van 100 miljard sterrenstelsels doet de mens zijn broosheid en afhankelijkheid van zijn Schepper erkennen”. En in april van datzelfde jaar stelde kardinaal Paul Poupard, voorzitter emeritus van de Pauselijke Raad voor Cultuur: “Dit soort mythen blijven vaak eeuwenlang bestaan en zijn moeilijk uit te roeien. Tot op vandaag worden deze bizarre ideeën, waarvoor geen basis bestaat, verspreid. Het was belangrijk dat wij er een onderbouwd antwoord op formuleerden. De Kerk is geen vijand van de wetenschap.” En Mgr. Sanchez de Toca, vicesecretaris van de Pauselijke Raad voor de Cultuur: “De rechters die Galileo destijds beoordeelden, vergisten zich niet alleen omdat zij dachten dat de aarde niet bewoog, maar ook omdat zij een oordeel uitspraken dat hun competentie te buiten ging. Zij dachten dat het Copernicaanse wereldbeeld, dat ook door Galileo verdedigd werd, het geloof van de gewone mens aan het wankelen bracht en daarom niet mocht onderwezen worden. Dat was een vergissing. Het is belangrijk dat ook dat erkend wordt.”

In juli 2009 is dan de nieuwe historisch-kritische uitgave van de procesakten van Galilei gepubliceerd met daarin alle al bekende documenten uit de archieven van het Heilig Officie, voorganger van de Congregatie voor de Geloofsleer en een twintigtal nieuwe documenten die na 1991 in het archief werden teruggevonden. Die documenten dateren allen van 1616, het jaar waarin de dominicaan Tommaso Caccini de wetenschapper aanklaagde, tot 1741, het jaar waarin paus Benedictus XIV de bouw toestond van een grafmonument in de Heilig Kruisbasiliek in Firenze. Bovendien bevat de uitgave een toelichting op de historische context. Mgr. Gianfranco Ravasi, voorzitter van de pauselijke raad voor Cultuur: “Het (de publicatie) is allesbehalve een excuus voor de door de geschiedenis als historische blunder aangemerkte veroordeling van de beroemde astronoom”. Pater George Coyne sj., astronoom en voormalig directeur van de Vaticaanse sterrenwacht verklaarde bij die gelegenheid tegenover Radio Vaticaan dat de zaak Gailileo met de publicatie van dit boek nu afgehandeld is. “De katholieke Kerk leverde met drie decennia historisch onderzoek van de processen tegen de wetenschapper haar bijdrage.” Ter verdediging voegt Coyne eraan toe dat in de tijd ook in niet-kerkelijke kringen vele misverstanden bestonden met betrekking tot de natuurwetenschappen, die nog maar in hun kinderschoenen stonden. Van een doorgedreven Bijbelexegese was in die tijd al helemaal geen sprake.

In oktober 2009 werd in het Vaticaanse Museum tentoonstelling ‘Astrum 2009’geopend ter gelegenheid van de vierhonderdste verjaardag van Galileo’s telescoopwaarnemingen. De 130 voorwerpen van de expo werden voor het eerst publiek tentoongesteld. Naast telescopen en andere astronomische apparaten uit de tijd van Galileo tot heden, kunnen bezoekers tevens kennis maken met enkele originele tekeningen van de eerste waarnemingen van Galileo Galilei van het maanoppervlak. De tentoonstelling, die samenvalt met het internationaal ‘Jaar van de Astronomie’, is nog te zien tot 16 januari 2010. ‘Astrum 2009’ werd mogelijk dankzij de samenwerking van het Vaticaan, het Italiaanse Nationaal Instituut voor de Astrofysica en de Vaticaanse Musea. Tijdens de opening zei de curator van de expo, Ileana Chinnici, dat het Vaticaan en Italië over de rijkste collectie astronomische waarnemingsapparatuur ter wereld beschikken. “De verschillende pausen en Italiaanse staten steunden allen de observatoria. Daardoor werd een indrukwekkend aantal historische instrumenten en documenten verzameld.”

Bron: rknieuws.net